Soạn bài Bài thơ về Tiểu đội xe không kính - Phạm Tiến Duật

a. Nhan đề

Bài thơ có một nhan đề rất độc đáo: “Bài thơ về tiểu đội xe không kính”. Ngay từ đầu, nhan đề bài thơ đã dự báo một giọng điệu riêng của Phạm Tiến Duật: đề cập đến một đề tài hết sức đời thường, gần gũi với cuộc sống của người lính trên đường ra trận. Đó là chất thơ của hiện thực khắc nghiệt, chất lãng mạn của tuổi trẻ trước vận mệnh vinh quang: chiến đấu để giải phóng quê hương, chiến đấu vì độc lập tự do của Tổ quốc.

b. Hình ảnh những chiếc xe không kính

Nổi bật trong bài thơ là hình ảnh đoàn xe nối nhau ra trận. Vào cuộc chiến có nghĩa là mất đi rất nhiều, đến chiếc xe cũng phải mất mát, sẻ chia. Câu mở đầu bài thơ rất giản dị mà bất ngờ:

Không có kính không phải vì xe không có kính.

Ba chữ “không” như thể giằng nhau trong một câu thơ, dù chỉ để thông tin về một sự thật “Bom giật bom rung kính vỡ đi rồi”. Có vẻ như nhà thơ đang phân bua một cách nghịch ngợm, cho sự hiện diện không trọn vẹn của chiếc xe:

- Không có kính, rồi xe không có đèn,

- Không có mui xe, thùng xe có xước…

=> Những chiếc xe bị bom đạn phá hủy, nhưng không vì thế mà dừng bước. Chúng vẫn hăng hái lên đường, cùng những người chiến sĩ vào miền Nam giải phóng đất nước.

- Tư thế ung dung, lạc quan yêu đời trước hoàn cảnh gian nguy càng tôn thêm phẩm chất của người lính. Mặc kệ “ gió xoa vào mắt đắng”, mặc kệ “mưa tuân mưa xối” người lính vẫn nhìn thấy con đường chạy thẳng vào tim, thấy sao trời và đột ngột cánh chim. Một loạt hình ảnh vụt hiện tạo ra những cảm giác, ấn tượng vừa quen, vừa lạ . Đẹp và hiên ngang. Gian khổ nhường ấy, nhưng tinh thần người lính vẫn vượt lên, vẫn yêu đời:

Không có kính, ừ thì có bụi,

Bụi phun tóc trắng như người già.

Chưa cần rửa, phì phèo châm điếu thuốc

Nhìn nhau mặt lấm cười ha ha.

Những câu thơ đặ tả thực tế, kể cả những tiếng “ừ” rất đời thường và ngang tàng chất lính ấy như thể thách thức cùng gian khó: Mưa ngừng, gió lùa khô mau thôi.

- Tình cảm đồng đội thắm thiết: 

Bếp Hoàng Cầm ta dựng giữa trời

Chung bát đũa nghĩa là gia đình đấy

- Ý chí quyết tâm giải phóng miền Nam:

Xe vẫn chạy vì Miền Nam phía trước:

Chỉ cần trong xe có một trái tim.

Trái tim ấy là trái tim người lính, là sứ mệnh vinh quang của tuổi trẻ thế hệ Hồ Chí Minh tiếp nối các thế hệ cha anh đang trên đường ra trận. Câu thơ cuối mang màu sắc triết lí, một triết lí thật đơn sơ nhưng rất đỗi chân thực và mang tầm thời đại. Bức chân dung của người lính lái xe trong bài thơ là bức chân dung tràn đầy sức sống, bức chân dung của niềm tin thắng lợi.

Ngôn ngữ giọng điệu của bài thơ đã góp phần quan trọng trong việc khắc họa hình ảnh người chiến sĩ lái xe Trường Sơn. Giọng thơ ngang tàng có cả chất nghịch ngợm phù hợp với đối tượng miêu tả là những chàng trai trong chiếc xe không có kính:

"Không có kính không phải vì xe không có kính

Bom giật bom rung kính vỡ đi rồi"

Giọng điệu ấy làm cho lời thơ gần với lời văn xuôi, lời đối thoại, rất tự nhiên nhưng vẫn rất thú vị, rất thơ.

* Thế hệ trẻ Việt Nam thời kì chống Mĩ

- Tư thế ung dung, chủ động, lạc quan, yêu đời.

- Coi thường mọi khó khăn, thiếu thốn, hiểm nguy.

- Ý chí chiến đấu vì sự thống nhất của đất nước

* So sánh: 

Khác nhau:

- Giai đoạn lịch sử khác nhau: 

+ Đồng chí: chống Pháp

+ Bài thơ về tiểu đội xe không kính: chống Mĩ

- Mục đích tác giả:

+ Đồng chí: ngợi ca tình đồng chí đồng đội

+ Bài thơ về tiểu đội xe không kính: khắc họa vẻ đẹp hiên ngang của người lính lái xe.

Giống nhau: lí tưởng chiến đấu cao cả, ý chí vượt lên mọi khó khăn, thiếu thốn, gian khổ, tinh thần lạc quan, tình đồng đội sâu sắc.

Câu 1: Nhan đề bài thơ dài, tạo sự độc đáo

Hình ảnh nổi bật trong bài thơ: nhân vật”chủ chốt khác trong hành trình Nam tiến - những chiếc xe không kính. Hình ảnh xe không kính thể hiện sự gắn bó am hiểu hiện thực khốc liệt của chiến tranh trên tuyến đường Trường Sơn.

II. Soạn bài siêu ngắn: Bài thơ về tiểu đội xe không kính

  Những người lính ung dung ngồi vào buồng lái, điều khiển xe chạy giữa chiến trường mưa bom bão đạn.

  Họ mất ngủ, chịu bụi, chịu ướt áo. Nhưng họ không phàn nàn, không kêu ca.

  Trong gian khổ khó khăn là thế, gió lùa vào làm "mắt đắng" nhưng nụ cười vẫn nở trên môi.

  Họ là những thanh niên tiêu biểu cho thế hệ trẻ Việt Nam trong thời kì chống Mĩ.

Câu 3: Nhận xét về ngôn ngữ, giọng điệu của bài:

  Giàu tính khẩu ngữ tự nhiên.

  Khí khái ngang tàng.

  Vui tươi, pha chút hóm hỉnh, thể hiện tinh thần lạc quan, bất chất khó khăn của người lính.

  Cấu trúc lập lại: 

• Không có kính, ừ thì có bụi
• Không có kính, ừ thì ướt áo
• Không có kính, rồi xe không có đèn.

Câu 4: Cảm nghĩ về thế hệ trẻ thời kháng chiến chống Mĩ qua hình ảnh người lính:

  Những con người hiên ngang dũng cảm, bất chấp khó khăn nguy hiểm

  Những con người trẻ trung tinh nghịch, hóm hỉnh, yêu đời, dù đứng trước nhiều hiểm nguy, khó khăn

  Họ đều toát lên vẻ đẹp của những người lính, khi Tổ quốc cần, họ sẵn sàng ra trận chiến đấu

Điểm khác nhau với Đồng chí: vui tươi, hóm hỉnh, sôi nổi của những người lính trẻ. Một tinh thần lạc quan cách mạng của người lính thời đại kháng chiến chống Mĩ.

Luyện tập

• Khắc họa một hình ảnh độc đáo đó là những chiếc xe không kính.
• Hình ảnh những người lính lái xe ở Trường Sơn trong thời kì chống Mỹ với tư thế hiên ngang, tinh thần lạc quan.

Giá trị nghệ thuật:

• Bài thơ kết hợp thể thơ bảy chữ và tám chữ.
• Hình ảnh độc đáo, ngôn ngữ và giọng điệu giàu tính khẩu ngữ, tự nhiên, khỏe khoắn
• Sử dụng các biên pháp tu từ như điệp ngữ, hoán dụ 

Câu 2: Sử dụng từ “bài thơ” trong nhan đề của tác phẩm là rất cần thiết:

  Sự độc đáo, gợi trí tò mò.

  Nhan đề nhưng nói lên cách khai thác hiện thực, không phải chỉ viết về những chiếc xe không kính, hiện thực khốc liệt của chiến tranh, mà chủ yếu là khai thác chất thơ vút lên từ hiện thực ấy, chất thơ của tuổi trẻ Việt Nam vượt lên những khắc nghiệt của chiến tranh.

  Nghệ thuật tu từ hoán dụ “một trái tim”.

  Đây là hình ảnh, là nhãn tự của bài thơ. Thể hiện cho sức mạnh, tình yêu, cho ý chí chiến đấu kiên cường, cho tình thần sắt đá nhưng vẫn chan chứa yêu thương với Tổ quốc của người lính

- Nhan đề thơ có dung lượng khá dài, cách dùng từ lạ và cụ thể tạo sự độc đáo rất riêng

+ Rõ ràng nhìn vào kết cấu của tác phẩm thì người đọc hoàn toàn có thể biết được đây là một bài thơ nhưng tác giả lại cố tình thêm hai chữ “bài thơ” vào trước “tiểu đội xe không kính”. Dụng ý nghệ thuật ở đây chính là thể hiện cách khai thác hiện thực từ tác phẩm của nhà thơ. Phạm Tiến Duật thấy được chất thơ, chất trữ tình về hiện thực kháng chiến khốc liệt, đầy gian khổ và hi sinh. Nói cách khác cuộc kháng chiến cam go này là bài thơ với nhiều nốt trầm nốt bổng, có đủ vị hy sinh, yêu thương và cháy bỏng với lý tưởng.

=> Nhan đề làm sáng lên vẻ đẹp lãng mạn, tinh tế và tình tứ từ hiện thực chiến tranh gian khổ, khó khăn mà chỉ có đôi mắt nghệ sĩ như Phạm Tiến Duật mới thấy được.

- Hình ảnh “những chiếc xe không kính” độc đáo và thú vị

+ Ý nghĩa tả thực: Đây là hình ảnh thơ rất trần trụi, rất khốc liệt của chiến tranh về những chiếc xe tuy trực tiếp đi ra vào khói lửa, chở trên đó bao lương thực, vũ trang và tính mạng con người nhưng đến bộ phận tối thiểu nhất là kính để che chắn và bảo vệ thì cũng không có. Sự thiếu thốn ấy không phải từ lúc đã có “Không có kính không phải vì xe không có kính” mà bởi “bom giật, bom rung” nên kính bị vỡ nát và từ đó những chiếc xe trở thành “không kính”.

+ Ý nghĩa biểu tượng: Hình ảnh những chiếc xe không kính là biểu tượng sâu sắc nhất cho hiện thực khó khăn, gian khổ mà quân dân ta phải trải qua. Họ chiến đấu trong hoàn cảnh vô cùng thiếu thốn và hiểm nguy nhưng chưa từng chùn bước. Qua đó làm sáng lên phẩm chất cao đẹp, dũng cảm và tâm hồn nghệ sĩ của những người lính lái xe trên tuyến lửa Trường Sơn năm ấy.

- Những người lính có tư thế ra trận rất ung dung, chưa từng run sợ trước chết chóc nhưng không kém phần khí thế và tràn đầy quyết tâm ra trận.

+ “Ung dung buồng lái ta ngồi” => Đảo ngữ bằng tính từ “ung dung” giúp thể hiện tối đa tâm thế bình thản của người lính, đại từ nhân xưng “ta” thể hiện ngạo khí với đời, không hề sợ hãi, không hề chùn bước.

+ “Nhìn đất, nhìn trời, nhìn thẳng” => Điệp từ “nhìn” ba lần mang tâm thế ngẩng cao đầu của những con người quả cảm. Dù đối mặt với bom đạn mà chẳng có bất cứ một bảo hộ an toàn nào thì họ vẫn đầy lạc quan để nhìn thẳng vào đất trời, nhìn thẳng vào khó khăn để chiến đấu và chiến thắng.

+ Điệp cấu trúc “Không có kính … ừ thì” “chưa cần …” => Tinh thần lạc quan bất chấp gian khổ. Họ thấy được gian khổ và không hề trốn tránh hiểm nguy. Tiếng “ừ thì” mang tính chất chấp nhận nhưng không hề bi quan và chạy trốn. Họ chấp nhận khó khăn như lẽ hiển nhiên và xem việc mình phải vượt qua nó cũng là điều bắt buộc.

- Tâm hồn trẻ trung, lãng mạn

Tuy phải đối diện với gian khổ, hiểm nguy từng giây từng phút nhưng chưa bao giờ tâm hồn họ khô khan hay bất lực trước cuộc sống. Sức trẻ thổi vào tâm hồn họ sự lãng mạn và tươi tắn.

+ “Nhìn nhau mặt lấm cười ha ha”, “Bụi phun tóc trắng như người già”, ” Mưa ngừng gió lùa mau khô thôi”

=> Họ nhìn gian khổ bằng ánh mắt trẻ trung pha chút tinh nghịch, cười đùa nhau để quên đi khó khăn.

- Tình đồng chí, đồng đội thắm thiết, cùng nhau vượt qua mọi thử thách.

      + Hình ảnh cái bắt tay qua khung kính vỡ => Con đường ra trận dù có nhiều hiểm nguy nhưng chưa bao giờ các anh cảm thấy cô đơn và thiếu thốn bởi luôn có những người anh em, những người đồng chí kề vai sát cánh. Họ gặp nhau tình cờ trên đường hành quân, cùng bắt tay nhau qua khung kính vỡ. Như vậy, hoàn cảnh thiếu thốn lại là cơ hội để họ xích lại gần nhau hơn. Và cũng chính cái bắt tay ấy đã tiếp thêm rất nhiều động lực để họ tiếp tục chiến đấu và cống hiến tuổi xuân của mình cho tổ quốc.

      + Lúc dừng nghỉ, các anh quay quần bên nhau cùng chia sẻ, trò chuyện và nghỉ ngơi giống như người trong cùng một gia đình.

- Tinh thần quyết tâm, kiên trì cao độ của người lính: Bất chấp muôn vàn khó khăn và cả chết chóc mà họ có thể gặp bất kì lúc nào trên đường hành quân, những người lính dũng cảm vẫn luôn sẵn sàng lăn xả, sẵn sàng cống hiến cả tuổi thanh xuân của mình để dành lại độc lập dân tộc, toàn vẹn và thống nhất cho non sông. Câu thơ “Chỉ cần trong xe có một trái tim” mang âm điệu như một lời thề son sắt. Chỉ cần luôn giữ vững tình yêu tổ quốc, chỉ cần một ngày, một giây một phút trái tim của các anh vẫn còn đập thì vẫn luôn chiến đấu và hi sinh đến hơi thở cuối cùng.

=> Hình ảnh người lính lái xe tiêu biểu cho thế hệ trẻ trong cuộc kháng chiến chống Mỹ với sự pha trộn rất nhiều phẩm chất: tếu táo, lạc quan, dũng cảm, gắn bó với đồng đội và quan trọng nhất là tinh thần quyết tử vì tổ quốc quyết sinh.

- Ngôn ngữ bài thơ sinh động nhưng tự nhiên, hoàn toàn không có sự lên gân hay cách điệu giống y hệt như lời ăn tiếng nói của những người lính lái xe ở chiến trường. Họ có sự vui đùa, tếu táo, có chút thi vị hóa hoàn cảnh khốc liệt lại có chút tâm tình thủ thỉ ở trong lời nói của mình.

- Ngôn ngữ có chất trẻ trung của những chàng lính sinh viên. Nếu so sánh với ngôn ngữ của những người lính thời kháng chiến chống Pháp trong bài thơ Đồng chí có thể thấy được nét khác biệt rất rõ. Những người lính chống Pháp phần lớn xuất phát là nông dân nên ngôn ngữ của họ có sự chân chất, mộc mạc còn những người lính trẻ trong thời chống Mỹ chủ yếu là sinh viên các trường Đại học tình nguyện ‘cởi áo thư sinh mặc áo lính” nên trong câu từ của họ có chút trẻ trung, kiêu hãnh và cũng rất vui đùa tếu táo đúng chất trẻ.

⇒ Ngôn ngữ, giọng điệu ấy góp phần khắc họa hình ảnh người lính trẻ trung, bất chấp mọi gian khổ mà vẫn lạc quan, yêu đời,…

• Cảm nhận về hình ảnh người lính kháng chiến chống Mỹ

Những người lính trẻ trung, lạc quan và biết biến hoàn cảnh gian khổ thành cảm hứng để chiến đấu. Họ nhìn được những gian khổ phía trước nhưng vẫn luôn giữ vững trái tim yêu nước, tràn đầy ý chí để vượt lên.

• So sánh với bài thơ Đồng Chí

- Điểm chung: Hai hình tượng người lính của hai bài thơ đều là những người lính phải trải qua rất nhiều khó khăn gian khổ, người thì thiếu thốn tân trang, chịu đựng cái khốc liệt của thời tiết,…. Người thì phải trải qua con đường chiến đấu với hoàn cảnh không thể thiếu thốn hơn.

- Điểm riêng

+ Người lính trong bài thơ Đồng chí: Xuất phát từ chốn thôn quê nên ở họ có sự mộc mạc của ruộng vườn. Bài thơ tập trung ca ngợi tinh thần đồng chí của những người lính dù phải trải qua bao nhiêu khó khăn.

+ Người lính trong Bài thơ về tiểu đội xe không kính: Xuất phát là sinh viên nên ở họ có chất trẻ trung và táo bạo rất khác. Bài thơ hướng nhiều hơn vào việc khắc họa hình ảnh hình ảnh quả cảm, quyết liệt của những người lính lái xe trên tuyến lửa Trường Sơn.

• Soạn bài: Bài thơ về tiểu đội xe không kính (ngắn nhất)